ABRAHAM ORTELIUS (1527-1598)

Cartographica Neerlandica Map Text for Ortelius Map No. 198 Text, very similar to that of Ort197, translated from the 1595 Latin, 1601 Latin, 1602 German, 1603 Latin, 1606 English, 1608/1612 Italian, 1609/1612Latin/Spanish & 1624 Latin Parergon/1641 Spanish [but text in Latin] editions: 198.1. {1595L{BELGIVM{1602G & 1606E have instead:{THE LOW COUNTRIES}1602G & 1606E instead} 198.2. The word Belgium which Cæsar uses frequently {not in 1606E{in his French Wars}not in 1606E} has for a long time and often troubled readers {1602G instead{scholars}1602G instead}. For some of them think that Cæsar referred to a city, which some (including Guiccardini and Marlianus) interpret to be BEAUVOIS in France, others BAVAYS in Henault. To the latter group belong B. Vigenereus and our own fatherlands chronicles. The learned Goropius thinks that the Bellovaci, a people of this area were meant by it. There are some who think that Cæsar used Belgium for Belgica, as Livius uses Samnium for the country of the Samnites. {not in 1602G{This was the opinion of Glareanus. Ioannes Rhellicanus says that it contained part of Gallica Belgica, but which part that should be, he does not say. 198.3. H. Leodius claims it to be that part which is now near Henault, where the [city of] BAVAYS just mentioned is now situated}not in 1602G}. But leaving these opinions for what they are, let us hear what Cæsar himself has to say about this Belgium of his. In his fifth book, where he speaks of the distribution of the legions in Belgica, he uses these words: Of whom he committed one to Quintus Fabius, the legate, to be led against the Morini, another to Quintus Cicero against the Nervij. the third to L. Roscius against the Essui. The fourth he commanded to hibernate, with Titus Labienus {not in 1602G{in Rheims}not in 1602G}, in the confines of Triers. Three he placed in Belgium. Above these he set as commanders Marcus Crassus the treasurer, and Lucius Munatius Plancus and Caius Trebonius the legates. 198.4. One legion which he had taken up just beyond the Po with five cohorts, he sent against the Eburones. And a little earlier in the same book, where he speaks of Britannia, you shall find these words: The sea coast (of Britain he means) is inhabited by those who for plundering and war went from Belgium to it, all of them mostly called by the names of those cities where they were bred and born. Here it appears very clearly for the first time that Cæsar under the name Belgium takes not just one city, but many. Also, that he does not refer to all of Belgica {1606E only{Gallica}1606E only}, seeing that he mentions the Morini, Nervij, Essui, Rhemi and Eburones, all of which nations he himself, as well as other good writers, attribute to Gallia Belgica. Therefore it is as clear as daylight that Belgium is a part of Belgica, but which part it should be is not so clear. 198.5. That it is not in the area of Bavacum (BAVAIS) in Henault, as Leodius claims, is manifest because that [city] is situated among the Nervij which Cæsar himself excludes from Belgium. Neither can I be persuaded that it was near the Bellovaci, but rather that it was a part of Belgica, which is closer to the sea and which lies further up to the North, namely, where the three great rivers Rhine, Maas and Schelde meet and fall into the main ocean. These afford an easy passage and where they fall into the sea, it is only a short journey to Britain. Moreover, it is most likely that they should take the sea route with which they were familiar and acquainted, and they lived on the shores and banks of these rivers, in contrast to those who dwelt higher up into the country, to whom the sea was more threatening and terrible. They therefore who went from Belgium to Britain {1608/1612I only{or England}1608/1612I only} only exchanged one coast for the other. 198.6. About the origin and reason for the words Belgium and Belgica the opinions of various writers differ. There are some who derive it from BELGEN or WELGEN, a word of our own [language] which means stranger. Another man of great learning and judgment fetches it from BELGEN or BALGEN, signifying to be angry, to fight. Our Belgian chronicles claim it to be named as it is after Belgis, the chief city of this province. Neither do they agree in the location and place of it. For one of them places it at Bavais, a town in Henault, another at WELTSICK, a village near Oudenaarde. They who think the name comes from the city of Belgis (which is not found elsewhere in the writings of any good author, either a geographer or a historian) refer to Isidorus in the 4th chapter of the 13th {1624LParergon/1641S have instead{14th}1624LParergon/1641S instead} book of his Origines as their example, {not in 1602G{where he writes like this: Belgis is a Gaul city from which the province of Belgica took its name}not in 1602G}. 198.7. {not in 1608/1612I{The same is found in earlier in Hesychius' {1606E only{the Greek [who came] before him, in his Lexicon}1606E only} {not in 1602G{[in Greek lettering]: Belgaios apo poleoos Belgas}not in 1608/1612I}, {1606E only{that is, Belgy was so named after the city of Belges}1606E only}, as Honorius also says in his image of the world}not in 1602G}. Justinus in his 24th book cites {not in 1602G{from Trogus Pompeius}not in 1602G} one Belgius {not in 1602G{(Pausanias calls him Bolgius)}not in 1602G}, a captain of the Gauls, from whom it is likely that they took the name {not in 1602G{if you believe Berosus, or rather Pseudoberosus. For he writes: Beligicos (sive Belgicos) appellari a Beligio (aut Belgio) Celtarum rege {1606E & 1608/1612I only{[that is] The Beligici or Belgici were so named after Beligius (or Belgius), a king of the Celtes}1606E & 1608/1612I only}. About the region of Belgis we have written in our geographical Treasury. Well, let us leave this to the censure of the learned, and proceed to certain testimonies of ancient writers which we think will be pleasant}not in 1602G} {1606E only{and profitable to the student of chorography}1606E only}. 198.8. Cæsar in his first book of the wars in France speaks like this. All of GALLIA is divided into three parts, of which the Belgæ inhabit one, the Aquitani another. The third [is inhabited] by those who in their own language are called Celtæ, but in Latin Galli. {1606E only{Again, a few lines later:}1606E only} Of all these, the Belgæ are the most stout and hardy because they are further away from the quaint behaviour and manners [typical] of this province, and because they have no traffic with merchants or others who bring in those things which effeminate men's minds, and also because they are neighbours to the Germans who dwell beyond the Rhein, with whom they wage war continually. 198.9. {1606E only{The same [author] on the same page thus describes the location of their country}1606E only}. {not in 1602G{The Belgæ dwell in the outskirts of Gallia. They belong to that lower part which is within the river Rhine. They are on the North and East sides of it}not in 1602G}. The same author in his second book has these words: Cæsar found that many of the Belgæ came from the Germans, having long ago traversed the Rhine and having settled themselves there because of the great fertility of the area, and that they had driven out the Gauls, who formerly had dwelled there. And that these were the only men who in the days of our fathers, all Gallia being sorely troubled, had prevented the Teutones and Cimbres from entering within the bounds of their territories, after which it came to pass that the memory and record of these famous deeds have made them proud and conceited because of their great power and skill in martial affairs, {1601L, not in 1602G{[as mentioned in] Suetonius in Tib. 9. In the German war, he sent over 40,000 volunteers into Gallia}1601L}. 198.10. In the 8th book of Cæsar's Commentaries {not in 1606E{by Hirtius}not in 1606E} [we find] The Belgæ, whose courage was great}not in 1602G}. Strabo, in the 4th book {1606E only{of his Geography}1606E only} says The Belgæ wear cassocks or cloaks, their hair [is] long and they wear side breeches. Instead of coats or jerkins they use a kind of sleeved garments, hanging down to their waist or as low as their buttocks. Their wool is very coarse and rough, yet has been cut close to the skin. Of that they weave their coarse, thick cassocks which they call lænæ, rugs or mantles. 198.11. Their weapons according to their size are long swords, hanging by their right side, a long shield, lances to measure, and a javelin (meris or materis, as some read it), a kind of short pike with a barbed head. Some use bows and slings, others have a wooden staff like a dart which they do not cast with a loop or thong {1606E only{(as our Irish [soldiers] do)}1606E only} but with the hand only, and further than one can shoot an arrow. They use this especially in {1606E only{hunting and}1606E only} fowling. 198.12. They are all used to lying on the ground, even to this day. They dine and take supper sitting in their beds. Their food generally consists of milk and all kinds of meat, especially pork, both fresh and salted. Their hogs lie out in the field night and day. In size, strength and swiftness of feet they surpass those of other countries, and if a man is not used to them, they are as dangerous to encounter as a hungry wolf. 198.13. They build their houses of boards, planks and rafters, covered by a large roof. They have so many and excellent herds of cattle and hogs that they do not only provide Rome with those {1606E only{cassocks just mentioned, but also with}1606E only} dried beef and bacon, but also many other places in Italy. Most of their cities and regions are governed by the nobility and gentry. In former times the common people yearly used to choose one prince, and one general captain for the army. They are now mostly subject to the command of the Romans. 198.14. They have a kind of custom in their councils which is specific and peculiar to themselves [only]. If any man interrupts or troubles another, the sergeant will come to him with a bare knife in his hand and commands him to keep quiet. This may be repeated a second or third time. If [the offender] will still not be quiet, so much of his cassock will be cut off that the remainder is no longer of any use. 198.15. They have in common with many other barbarous nations that the services of men and women are requested in a way which is quite different from the customs and manners we use here. {1606E only{The same [author] in another place:}1606E only} {not in 1602G{The nearer the Gauls are to the North and to the sea, the more brave and valiant they are. The Belgæ are particularly to be recommended, divided as they are into 15 nations (in Cæsar I find 31 mentioned), so that the Belgæ alone sustained the assault of the Germans, Cimbers and Teutones. What an infinite number of men they were able to put together may here be understood because they enlisted a long time ago as many as 300,000 Belgæ, only [consisting of] able men, fit for war, (this number is increased by another 27,000 {1601L, 1603L, 1608/1612I, 1609/1612S/L & 1624LParergon/1641S have instead 47,000}1601L, 1603L, 1608/1612I, 1609/1612S/L & 1624LParergon/1641S instead} by Cæsar in the beginning of his second book of the wars of France). 198.16. There are some who divide the Gauls into three nations, namely the Aquitani, Belgæ and Celtæ. The Belgæ possess the places near the sea, even as low as the mouth of the Rhine}not in 1602G}. Diodorus Siculus in his 5th {1606E has instead{6th}1606E} book [says] A nation mostly inhabiting those places towards the North. It is a cold country so that in winter time instead of water it is all covered with deep snow. The ice also, in this country, is so heavy and thick and their rivers are frozen so thoroughly that they may be walked on, not only by a few in company of each other, but even by whole armies with horses, carts and carriages. 198.17. Plutarchus in his Life of Cæsar [says] But after that news reached us that the Belgæ, the most mighty and war-like nation of the Gauls, who possessed the third part of all Gallia had gathered many thousands of armed men, he attacked them with all possible speed &c. Appianus in his history of France [says] Cæsar, quickly directing his army against the Belgæ at a narrowing of the river slew so many of them that the heaps of dead bodies served as a bridge. {not in 1602G{Ammianus in the 15th book of his history [says] Of all the Gauls the ancients considered the Belgæ to be the most valiant and stout, because they were far from those who lived more court-like and comfortable. Neither were they corrupted or effeminated with foreign delicacies and foolish pleasures, but they were fully exercised in wars and fights against those Germans who dwelt beyond the Rhine. 198.18. Dion in his 55th book [says] The Batavi are excellent horsemen. Again, in his 39th {1608/1612I has instead{35th}1608/1612I instead} book: The Morini and Menapij do not live in towns and cities, but in cottages and mountains covered with very thick woods. {1601L, not in 1608/1612I{He means Arduenna, that huge forest which was then more extended than it is now}1601L, not in 1608/1612I}. Florus in his 3rd book [says] The next was a far more cruel battle, for then they fought for their liberty}not in 1602G} 198.19. Plinius in the 20th {1606E & 1624LParergon/1641S have instead{22nd}1606E & 1624LParergon/1641S instead} chapter of his 35th {1606E has instead{26th}1606E}{1624LParergon/1641S has instead{36th}1624LParergon/1641S instead} book [says In the province of Belgica they cut a kind of white stone with a saw (as they do more easily for wood) to make slates and tiles as coverings for their houses, {1606E only{not only flat and plain, but also hollow and crooked}1606E only}, to serve as roof tiles and gutter tiles, and when they like, as those kinds of coverings which they call pavonacea like a peacock's tail, in such a manner as they may be cut or sawed. Again, in the 36th {1608/1612I has instead{26th}1608/1612I instead} chapter of his 16th book: The Belgæ stamp the tufts or beards of this kind of reed and put them between the joints and planks of ships to seal them {1606E only{as thoroughly as with pitch and tar}1606E only}. 198.20. The same [author] in the 22nd chapter of his 10th book writes that from the country of the Morini there came geese on their feet as far as Rome. In the first chapter of his twelfth book he says that The plane tree has come now as far as the Morini, into a tributary soil, so that these nations may pay customs even for their shade. In the 25th chapter of the 15th book: In Belgia and on the banks of the Rhine the Portugal cherries are most esteemed. In the 14th chapter of the same book, where he speaks of various kinds of apples: which, since they have no kernels, are called by the Belgæ spadonia poma, {1606E only{spade apples}1606E only}. 198.21. In the 5th chapter of his 19th book: Gelduba is the name of the castle built upon the Rhine, where the best skirrets or white parsnips grow. In the 6th {1606E & 1624LParergon/1641S have instead{8th}1606E & 1624LParergon/1641S instead} chapter of his 17th book: Of all foreign nations the Ubij whose soil is very fertile, dig up any sort of earth, when they plough their ground, so that it is at least three feet deep. And spreading over it a sandy kind of earth one foot thick, they improve their soil as others do with dung and fertiliser. 198.22. Marcus Varro in the 9th chapter of his first book of Husbandry [says]: In Gallia beyond the Alps, up higher into the country around the Rhine I came to certain regions where neither vines, olives, nor apples would grow, and where they marked their grounds with a kind of white chalk dug from the earth. {1601L, not in 1606E{Plinius calls these borders marga. Ausonius [in Mosella § 362] says about the river Gelbe, which empties into the Mosella: Rolling the grindstones devoted to Ceres, in strident turnings and whistling saws moving through soft marble. Silius Italicus in book 10: As when a Belgian dog chases hidden boars, he searches cunningly by nose the meandering tracks of the wild beasts in hidden, untrodden areas}not in 1606E}. Vergilius in the first book [in fact book 3, § 204] of his Georgics [says] or he will with an obedient neck pull the Belgian chariots. Lucanus in his first book [§ 426] [says] The Belga, a docile driver of the scythe chariot}not in 1602G; 1595L ends here}. {1602G only{In Rome at Gentile Delphinio one finds part of a pillar of Licinius Sura on which these peoples and their lands are mentioned. The same applies to Graitz in Stiria and in Naples}1602G only, which ends here}. {1601L{Martialis in his Xenia: Allow me to receive a Cantarenian ham, or one, if possible, from the Menapi, and let the sumptuous devour ham which is fresh}1601L, 1603L, 1606E, 1609/1612/L/S, 1619Bertius & 1624LParergon/1641S end here}.{1608/1612I, partly as previous, partly new{Mãcie, who speaks poetically about the hams of the pig, still remembers those of the land of the Menapi in the sense that these are for me the shoulders of the pigs of Cereti, or those of the Menapi (people from Clivia & of Westfalen) the tasty hams of the bones, which nowadays in Italy are also called the hams of Cereto, and in Germany and France those of the Menapi, also called the hams of Maienco, that is, those of Mainz}1608/1612I only which ends here}.

Cartographica Neerlandica Map Text for Ortelius Map No. 198   Title: BELGII VETERIS | TYPVS | "Ex conatibus geographicis Abrahami Ortelij". | HAC LITTERARVM FORMA, VETVSTIORA PINXIMVS. | Quæ paulo erant recentiora, his notavimus. | "Nulla autem antiquitate illustria, hoc charactere | Recentissima vero, his vernaculis ab alijs distinximus". [A map of the ancient Low Countries, from the geographical efforts of Abraham Ortelius. With this type (CAPITALS) we recorded the oldest Roman names. Those of later times with this type (lower case). Names that do not derive from antiquity with this type (lower case cursive). While for modern names we use this type (phantasy lower case cursive).(Oval cartouche upper right:) S[enatus].P[opulus].Q[ue].A[ntwerpiensis]. | PATRIAM AN:|TIQVITATI A SE | RESTITVTAM | DEDICABAT | LVB. MER. | ABRAHAMVS | ORTELIVS | CIVIS [round on edge of cartouche:] NESCIO QVA NATALE SOLVM DVLCEDINE CVNCTOS DVCIT, ET IMMEMORES NON SINIT ESSE SVI. (quote from Ovidius' "Ex Ponto" 1,3,5). [With pleasure the citizen Abraham Ortelius dedicates this map of his native country to the senate and people of Antwerp; I do not know what has a sweet hold on all the native soil; it does not tolerate oblivion]. (Cartouche lower right:) "1594 | Cum priuilegio | Imperiali et Bel:|gico, ad de:|cennium". [With an imperial and Belgian privilege for ten years]. (Cartouche left bottom:) "Prisca vetustatis Belgæ monumenta recludit | Ortelius, priscas dum legit historias. | Collige prima soli natalis semina Belga, | Et de quo veteri sis novus ipse vide. | Favolius caneb". [By studying books on ancient history, Ortelius rediscovered the antique monuments of the Netherlands in Roman times, Collect, reader, the first grains of your native soil, and learn from which ancestors you are the offspring. From the poetry of Favolius] (a friend of Ortelius, physician and poet). Plate size: 382 x 490 mm. Scale: 1 : 1,400,000 Identification number: Ort 198. (Meurer: 33P/I, not in Koeman or Karrow, vdKrogtAN: 3000H:31B). Occurrence in Theatrum editions and page number: 1595LG (500 copies printed) (last line, left aligned: Virgilius Georg.1 [italic:]"Belgica vel molli melius feres esseda coll."[end italic] Lucan.lib.1. [italic:] "Et docilis rector rostrati Belga couini".), 1601Lxiij or xiiij (200 copies printed) (13th line from the top begins: guntur : ; last line, left aligned: Martialis in Xenijs, (cursive lettering:) "Cæretana mihi fiet, vel massa licebit, De Menapis lauti de perasone vorent".), 1602G13 (250 copies printed) (last line, left aligned, in Gothic script like the entire text: gleichen zu Graitz in Styrien/vnd zu Neaples.), 1603Lxiiij (300 copies printed) (text and page number, but not typesetting, identical with 1609/1612S/L. 13th line from the top begins: haec ; last line, left aligned: Martialis in Xeniis. "Cæretana mihi fiet, vel massa licebit, De Menapis lauti de petasone vorent".), 1606Exiiij (300 copies printed) (last line, italic like the bottom half of the text, left aligned: "vel massa licebit, De Menapis lauti de petasone vorent".), 1608/1612Ixiiij (300 copies printed) (last line, left aligned, in cursive script like two thirds of the page: "pii,che van sotto nome di Giambons do Maienco, cioè Magontia".), 1609/1612L/Sxiiij (600 copies printed) (this text and page number, but not the typesetting, identical with 1603L. 13th line from the top begins: Neruiis ; both 1609/1612S and 1609/1612L editions have text in Latin, last line, left aligned: Martialis in Xeniis. "Cæretana mihi fiet, vel massa licebit, De Menapis lauti de petasone vorent".), 1619 BertiusYY (100 copies printed) (Some copies use Ortelius' Ort198, others use Kærius' Belgii Veteris Typus, but all use the text of the 1609/1612L/S text, which was reset); (last line first text page, cursive, right aligned: "tacere" ; last line second text page, cursive, centred: "De Menapis, lauti de petasone vorent".), 1624LParergon/1641Sxviij (1025 copies printed) (last line second column first text page, in cursive script: "quo maximè vtuntur ad aucupium. Humi decumbunt | etiam-" ; last line second column second text page, centred, in cursive script: "De Menapis: lauti de petasone vorent"). Approximate number of copies printed: 3575. States: 198.1 only. Cartographic sources: made by Ortelius on the basis of classical sources. The ones he mentions, notably Cæsar, deal with peoples and names, rather than with the geography of the area. References: H.A.M. van der Heijden "Ortelius and the Netherlands", p. 271-290 in: M. van den Broecke, P. van der Krogt and P. Meurer (eds.) "Abraham Ortelius and the First Atlas", HES Publishers, 1998. H.A.M. van der Heijden "Old Maps of the Netherlands, 1548-1794, Canaletto, Alphen aan de Rijn, Netherlands, 1998, map 28, p. 200-202, map 42, p. 245-246; H.A.M. van der Heijden (2004) "De bataafse mythe in de cartografie", in "Caert-Thresoor" 23.2, p. 37-41. Remarks: this map replaces Ort 197, which bears the date 1584, in 1595L. Bron: http:// www.orteliusmaps.com   Zie hierna: Abraham Ortelius en de kaart van de Nederlanden in de Romeinse tijd.

Abraham Ortelius en de kaart van de Nederlanden in de Romeinse tijd   H.A.M. van der Heijden   Afb. 1. ‘Ortelius liet de mensen de wereld zien; [Philips] Galle laat de wereld Ortelius zien.’   185   titel: Nomenclator Ptolemaicus (‘namenlijst van Ptolemaeus’). Tenslotte wordt zij volledig opgenomen in een zelfstandige uitgave van 1587 en 1596: Thesaurus Geographicus (...) in quo omnium totius terrae regionum (...) urbium, pagorum, tribuum (...) nomina et appellationes veteres, additis etiam recentioribus (‘geografische schatkamer waarin alle oude namen van steden, dorpen en stammen uit de gehele wereld zijn opgenomen met toevoeging van de moderne namen’), een ware Fundgrube van klassiek- geografisch materiaal (afb. 2).   Het Parergon   Daarnaast ontstond het Parergon (het ‘bijwerk’), een mengvorm van geografie en historie. Dit bestaat uit een reeks kaarten geheel gewijd aan de geschiedenis, die langzaam in het Theatrum tot ontwikkeling kwam. Het aantal kaarten nam regelmatig toe, totdat het zich tenslotte evenals de Nomenclator van het Theatrum losmaakte en een grote aparte publicatie werd. Thesaurus en Parergon zijn als het ware de satellieten van het Theatrum. Nauwelijks was gebleken dat het Theatrum een succes was of Ortelius begon geleidelijk historische kaarten in zijn edities in te voegen. In de editie van 1579, die bij de drukkerij van Plantijn verscheen, kwamen de eerste drie. Ortelius begon met de Peregrinationes divi Pauli (‘de reizen van de heilige Paulus’). Daarna kwam de Romani Imperii Imago (‘beeld van het Romeinse rijk’), waarvan hij in 1571 al een grote editie op twee foliobladen had uitgegeven. Elke nieuwe editie van het Theatrum werd weer enkele historische kaarten rijker, totdat Ortelius in de laatste editie die hij zelf mocht beleven (1598) het aantal historische kaarten tot 39 had uitgebreid. Zij hadden betrekking op de bijbelse geschiedenis of op de gebieden van Europa die met het Romeinse rijk in contact stonden. Met het motto Geographia oculus historiae (‘in de geografie krijgt de geschiedenis ogen’), dat Ortelius zijn Parergon meegaf, wilde hij zeggen dat de geografie dienstbaar moest zijn aan de historie. In de kaart werd de geschiedenis zichtbaar.   Historische publicaties   De ene historische publicatie volgde bij Ortelius op de andere. In 1573 publiceerde hij zijn boek over Romeinse munten: Deorum dearumque capita ex antiquis numismatibus Abrahami Ortelii geographi Regis collecta (‘beeltenissen van goden en godinnen, verzameld uit de antieke munten van de koninklijke geograaf Ortelius’). In 1584 verscheen zijn in briefvorm aan Mercator geschreven reisverhaal door de Nederlanden: Itinerarium per nonnullas Galliae Belgicae partes (‘reisverhaal door enige delen van de   Afb. 2. Thesaurus Geographicus (Plantijn, Antwerpen 1596).   186   Nederlanden’), Antwerpen, Plantijn 1584. In dit charmante boekje van 76 pagina’s vertelt hij zijn vriend Mercator dat hij in plaats van de beantwoording van een ontvangen brief hem liever een verslag stuurt van een reis met zijn vriend Jean Vivien en van wat hij daar gezien heeft: fuit nobis iter per fines Tungrorum, Eburonum, Treuirorum et Mediomatricorum (‘onze reis leidde ons door het land van de Tungri, de Eburonen, de Treviri en de Mediomatrici’), ofwel de gebieden waarvan wij nu nog de hoofdsteden Tongeren, Luik, Trier en Metz kennen. Al vertellend over de plaatsen die zij bezochten of de kloosters waar zij hadden overnacht citeert hij voortdurend eigentijdse auteurs of de klassieke schrijvers die hij aan de achterzijde van zijn kaart van de Nederlanden vermeldt (zie hieronder). In het bijzonder gaat zijn aandacht uit naar Romeinse inscripties en naar Romeinse bouwerken zoals de Porta Nigra in Trier en de ‘Igeler Säule’ vlak bij die stad.1 Zowel van inscripties als van bouwwerken beeldt hij aardige houtsneden af. In 1596 verscheen zijn boek over het leven van de oude Germanen op basis van teksten uit de Oudheid: Aurei Seculi Imago, sive Germanorum veterum vita, mores, ritus et religio (‘beeld van de gouden eeuw ofwel leven, zeden, riten en godsdienst van de oude Germanen’), uitgegeven door Philips Galle te Antwerpen. Tenslotte is er zijn bekende editie van de Tabula Peutingeriana: Tabula Itineraria ex illustri Peutingerorum bibliotheca (...), Antwerpen 1598, de Romeinse reiswijzer waarvan kort voordien een middeleeuwse kopie door de humanist Peutinger was gepubliceerd. Het verschijnen van zijn laatste werk heeft Ortelius niet meer mogen beleven.   Ortelius’ historische reizen   Ortelius was een groot reiziger en ook zijn reizen waren van historische aard. Met de graveur en schilder Joris Hoefnagel liet hij   Afb. 3. G. Braun en F. Hogenberg, Vera delineatio lacus Aniani (‘ware afbeelding van het meer van Avernus’), op. cit. III, kaart 57 (fragment).   187   zich vele malen op reis in Italië afbeelden. Deze voorlopers van de ansichtkaart werden afgedrukt in Civitates Orbis Terrarum (‘de steden van de gehele wereld’), uitgegeven door Frans Hogenberg in Keulen, de eerste stedenatlas van Europa (1572–1618) en een soort tegenhanger van de landenatlas van Ortelius zelf. Het bekendste tafereel is dat van Ortelius en Hoefnagel met tekenmateriaal in de hand die vanaf een heuvel neerzien op het meer van Avernus (lacus Anianus) en de grot van de Sybille van Cumae (afb. 3); er zijn er ook waarop zij afdalen naar de waterval van Tivoli of uitzien over de zwavelbronnen van Pozzuoli.2 Steeds weer blijkt dat in de ogen van Ortelius de geografie dienstbaar was aan de geschiedenis.   De kaart Belgii veteris Typus   Als zesde historische kaart maakte Ortelius die van de Nederlanden in de Romeinse tijd: Belgii Veteris Typus. Ex conatibus geographicis Abrahami Ortelij (‘kaart van de oude Nederlanden bewerkt door Ortelius’). De naam Belgium was naast Germania Inferior de in die tijd meest gebruikelijke Latijnse naam voor de Nederlanden in hun geheel. De kaart verscheen voor het eerst met de datum 1584 en werd in 1594 met kleine wijzigingen herdrukt (afb. 4). Het nieuwe van deze kaart is dat Ortelius Nederland in de Oudheid de vorm geeft van de XVII Provinciën der Nederlanden, het land waarin hij zelf leefde en dat in 1584 nog bestond, al zou het niet lang meer duren. Er was eerder, in 1557, een kaart   Afb. 4. Abraham Ortelius, Belgii veteris Typus (Antwerpen 1594).   188   verschenen van het door de Romeinen veroverde gebied met de Rijn als begrenzing, namelijk de kaart van Gilles Boileau de Bouillon Gallia Belgica.3 Deze was echter als toelichting bij Caesar’s De Bello Gallico bedoeld en gaf slechts het beeld van de zuidelijke Nederlanden tot de rivieren weer. Zij werd door Ortelius voor het eerst aangevuld tot de gehele Nederlanden. Hij trachtte daarbij recht te doen aan de veranderde gesteldheid van het terrein vóór het ontstaan van de Zuiderzee, maar de omvang van het land en de deltavorm van Rijn, Maas en Schelde handhaafde hij volledig.   Teksten in de cartouches   De kaart Belgii veteris Typus vertoont in afwijking van de meeste kaarten vier cartouches, aan de bouwkunst ontleende sierkaders voor het opnemen van titel en legenda. Bovendien zijn in de editie van 1594 de namen Britanniae insulae pars en Germaniae pars opvallend gecalligrafeerd. In de eerste cartouche met de titel duidt Ortelius de ouderdom van de plaatsnamen door verschillende lettertypen aan. De oudste schrijft hij met Romeinse kapitalen, de wat latere in kleine letters, de nog latere in cursief, de jongste in de op het Gotische schrift geïnspireerde civilité-letter. De tweede ovale cartouche rechtsboven bevat een randtekst en een inschrift in het ovaal. De randtekst luidt: Nescio qua natale solum dulcedine cunctos ducit, et immemores non sinit esse sui Met de één of andere zoetheid lokt de geboortegrond allen en maakt het onmogelijk hem te vergeten. Hij versterkt de indruk van deze woorden door in de opdracht te schrijven: S.P.Q.A. Patriam Antiquitati a se restitutam dedicabat lub.[enter] mer.[itoque] Abrahamus Ortelius civis Ortelius draagt als burger van Antwerpen met vreugde en dankbaarheid deze kaart van het vaderland, dat in de Oudheid is teruggeplaatst, op aan zijn stad. Het is uiterst zeldzaam in teksten van vóór de bittere gemeenschappelijke belevenissen van de Tachtigjarige Oorlog het woord patria met gevoelens van vaderlandsliefde en gehechtheid aan de geboortegrond aan te treffen. Ortelius’ woorden zijn uitingen van een nieuw fenomeen, het nationaliteitsbesef, dat in de volgende eeuwen een belangrijke rol zou spelen. In de derde cartouche, rechtsonder, die met eenvoudige festoenen is versierd, staan de datum en het ‘privilege’: Imperiali et Belgico (‘van de Keizer en van het Nederlands landsbestuur’) voor de tijd van tien jaren; een primitief soort auteursrechtbescherming dat in de praktijk niet veel betekende. De vierde cartouche, linksonder, de eenvoudigste, bevat een vers van de Zeeuw Hugo Favolius, geboren in Middelburg in 1523 en gestorven in 1585 in Antwerpen. Na een studie in het buitenland werd hij in 1563 stadsgeneesheer van Antwerpen. Hij legde zich toe op de Latijnse dichtkunst en letteren. De door hem aan zijn vriend Ortelius gewijde tekst luidt: Prisca vetustatis Belgae monumenta recludit Ortelius, priscas dum legit historias Collige prima soli natalis semina Belga Et de quo veteri sis novus ipse vide. Ortelius heeft de antieke monumenten van het Nederlands verleden weer ontsloten door het lezen van de geschiedschrijvers uit de Oudheid. Neem kennis van de eerste kiemen van uw geboortegrond, Nederlander, en zie zelf van welke oude stam u een nieuwe loot bent. Dit is een veelzeggende tekst. Het tijdperk van het zeldzame en kostbare handschrift was in de dagen van Ortelius voorbij. Met een verbazingwekkende snelheid had de   189   uitvinding van de boekdrukkunst zich over geheel Europa verbreid. Een vloed van godsdienstige werken en teksten uit de Oudheid stond de tijdgenoten van Ortelius ter beschikking. De boekdrukkunst heeft naast het kompas en het vuurwapen het aanschijn van de 16de eeuw totaal veranderd. In plaats van één uniek handschrift kwamen oplagen van boeken in honderden, soms zelfs duizend exemplaren, voor prijzen die slechts een fractie waren van die van een handschrift. De grote drukker Plantijn die als arme boekbinder uit Frankrijk naar Antwerpen was gekomen, gaf in nog geen dertig jaar meer dan 2100 titels uit, zeventig per jaar, in minder dan een week één. Wie de complicaties van het handzetten en van de primitieve drukpers kent, beseft wat voor prestatie daar geleverd werd. Ortelius had een eigen bibliotheek en uit de bewaard gebleven boekhouding van de drukker en uitgever Plantijn blijkt dat hij veel boeken kocht. Omdat de titels erbij vermeld worden, kennen wij ook de grote verscheidenheid van zijn lectuur. Dat was een hoogst zeldzaam verschijnsel. Een bibliotheek van honderd boeken gold in de 16de eeuw als een zeer grote. Zonder de boekdrukkunst had een gewone burger als Ortelius nooit zoveel boeken kunnen kopen en lezen als uit zijn teksten blijkt. Openbare bibliotheken kwamen later. Het vers van Favolius bevat ook nog een zinsnede die Ortelius dierbaar zal zijn geweest: de moderne mens moet zich bewust zijn van het verleden. Besef, o mens waaruit u bent voortgesproten en wat u aan het verleden te danken hebt. Ook dat historisch bewustzijn was nieuw in Ortelius’ tijd. De renaissance-mens, de humanist, was er zich van bewust een nieuw tijdperk te beleven en zette zich daardoor vanzelfsprekend tegen zijn middeleeuws verleden af. Uit deze reactie ontstond in de 16de eeuw de geschiedenis als wetenschap.    De geografische inhoud van de kaart   Door het lezen van de oude geschiedschrijvers kon Ortelius deze kaart tekenen, die boordevol staat met informatie over stammen, landstreken, steden, rivieren en riviermondingen, zeeëngten, castella (forten), castra (legerplaatsen) en fossae (grachten). De geografische inhoud van deze kaart van Ortelius (namen van stammen, steden, rivieren en dergelijke) en het geografisch beeld ervan (kustlijn, verdeling van land en water, bestreken gebied) verschillen nauwelijks van de moderne bevindingen. De aanduiding van stammen en forten die bij Ortelius onzeker zijn, zijn in het moderne onderzoek menigmaal onzeker gebleven, hoewel door archeologisch onderzoek vooral in deze eeuw een aantal vermoedens bevestigd is. Wat de geografische inhoud betreft, valt in de eerste plaats op dat het gebied boven de grote rivieren veel minder gevuld is dan dat daaronder. Slechts enkele namen van stammen waarmee de Romeinen tussen 12 v.Chr en 47 n.Chr. in contact zijn gekomen staan op de kaart vermeld: de Sicambri, de Usipeten, de Frisii, de Chauci en enige andere. De symbolen ter aanduiding van bos- en veengebied waarvan het zuidelijk deel vol staat, ontbreken ten noorden van de rivieren vrijwel geheel. Het was een slecht bewoon- en begaanbaar terrein dat voor een belangrijk deel door een dikke veenlaag was bedekt. Het feit dat in de jaren vóór 47 n.Chr. de Romeinen ernstige tegenslagen in het overrijns gebied hadden moeten incasseren, had geleid tot de beslissing dat voortaan de Rijn en in een later stadium de Waal als grens van het Romeinse rijk werden beschouwd. Ortelius laat niet na het Teutoburgerwoud in te tekenen waar Varus zijn historische nederlaag leed.   190   Duidelijk is de lange reeks van castella langs de oorspronkelijke linker Rijnoever van Moguntiacum (Mainz) tot Forum Hadriani (Voorburg) en de zogenaamde Arx Brittannica ten westen van Lugdunum (Leiden), waarvan in de 16de eeuw bij laag water de ruïne nog zichtbaar is geweest. Duidelijk is ook het land der Bataven in het grote eiland Batavia Vetus in het rivierengebied. Maar liefst vier namen geeft hij voor de Noordzee en hij vermeldt de antieke schrijvers Zosimus, Ptolemaeus, Plinius, Claudianus, en Dio met de namen die zij aan de Noordzee hadden gegeven. Hij toont op gezag van Plinius het Helium ostium (Helinium) waar de Schelde, de Maas en de zuidelijke aftakking van de Rijn, de Waal, in zee uitstromen. Hij voegt eraan toe dat volgens Tacitus hier de grens ligt tussen Gallië en Germanië (Galliae et Germaniae terminus). Bij Tongeren vermeldt hij de namen die voorkomen bij de schrijvers Ptolemaeus, Caesar en Ammianus en in het Itinerarium Antonini.4 Het gehele gebied ten zuiden van de rivieren staat vol namen van stammen, steden en rivieren en in veel gevallen noemt hij zijn bronnen erbij. Ook staan uitdrukkelijk ingetekend de Fossa Drusiana, het kanaal dat Drusus, de vader van Germanicus, circa 12 v.Chr. liet graven tussen de Rijn en de IJssel, een verbinding tussen de Rijn en het noordelijk deel van de Noordzee via het Flevomeer en de Fossa Corbulonis van het jaar 47, een verbinding tussen de Rijn en de Waal. Ortelius laat hier geen gelegenheid voorbijgaan om zijn lectuur in de priscae historiae te demonstreren.   Ortelius’ eigen teksten aan de achterzijde van de kaart   Hoe zorgvuldig Ortelius was in de verantwoording van zijn bronnen blijkt al in zijn wereldatlas Theatrum. Hij geeft een nauwkeurige lijst van alle kaartmakers van wie hij kaarten heeft geraadpleegd en overgenomen, de zogenaamde Catalogus Auctorum. Uit de hierboven besproken Thesaurus Geographicus bleek ook al hoezeer hij documentatie belangrijk achtte. Aan de achterzijde van zijn kaarten placht hij eveneens in uitvoerige teksten te verantwoorden aan welke bronnen hij gegevens voor zijn kaart had ontleend. Op de achterzijde van het tiental kaarten die gewijd zijn aan de Nederlanden, werden meer dan vijftig schrijvers van geschreven bronnen aangetroffen. Dat Ortelius bij de samenstelling van deze teksten betrokken was, ze zelfs veelal zelf heeft geschreven, blijkt uit persoonlijke opmerkingen. In een tekst over de kaart van Brabant (Brabantiae descriptio)5 van 1591 schrijft hij de aardige persoonlijke noot: Huius antiquitates & res gestae prae manibus habet vir doctus Dn Ioan Gerartus amicus noster, a quo omnia propediem absoluta magno desiderio expectamus. De vroege geschiedenis en de lotgevallen van dit hertogdom heeft mijn goede vriend, de heer Johan Gerarts onder handen en wanneer hij binnenkort alle gegevens bij elkaar heeft, zie ik ze verlangend tegemoet. Ook op het einde van de tekst over Luxemburg (Lutzenburgensis Ducatus veriss.[ ima] descript.[io])6 schrijft Ortelius blijkbaar met eigen hand: Plura de hac regione in nostro Itinerario over deze provincie meer in mijn (hierboven genoemd) Itinerarium Achter op de kaart Belgii veteris Typus vermeldt hij dat hij bepaalde historische namen heeft opgenomen in nostro Thesauro, dit wil zeggen in zijn reeds genoemde boek Thesaurus Geographicus. Onder het opschrift Belgium vermeldt Ortelius achterop deze kaart bijna dertig namen van auteurs die hij heeft geraadpleegd. Hij noemt zowel eigentijdse au 191    teurs als schrijvers uit de Oudheid die in de loop van zijn leven of kort daarvoor in druk waren verschenen: Caesar, Strabo, Diodorus Siculus, Plutarchus, Ammianus Marcellinus, Dionysius van Halicarnassus, Plinius, Varro en Ausonius, een dichter uit de 4de eeuw n.Chr. die een groot dichtwerk over de Moezel heeft geschreven. Bij elk van hen citeert hij fragmenten die op de Nederlanden betrekking hebben. Van Plinius geeft hij uit de Naturalis Historia acht citaten. Aan Dionysius van Halicarnassus, schrijver van een Romeinse geschiedenis in 20 boeken, ontleent hij het gegeven Batavi arte equitandi pollent (‘de Bataven zijn goed in het paardrijden’). Bij de Romeinse geschiedschrijver Ammianus Marcellinus las hij dat de Nederlanders (Belgae) van alle Galliërs het sterkst zijn, omdat zij minder ontwikkeld en door hun voortdurende strijd met de overrijnse Germanen minder verwijfd zijn. De lectuur van de priscae historiae heeft Ortelius een zee van informatie verschaft die hij in zijn kaarten te nutte maakte.   Waaraan ontleende Ortelius zijn kaartbeeld van het oude Nederland?   De kaart van de Nederlanden in de antieke Oudheid zoals Ortelius haar ontwierp, wijkt weinig af van hetgeen in het moderne onderzoek als waarschijnlijk wordt aangenomen. De Rijn stroomde bij Rijnsburg in zee. Een aftakking van de Rijn (de Waal) verenigde zich met de Maas en de Schelde in de grote monding die het Helinium werd genoemd (bij Ortelius ten onrechte Helium). De kustlijn verliep van zuid-west naar noord-oost in een gesloten boog. Zij werd slechts onderbroken door de zeegaten van de rivieren zoals de latere IJssel en Vecht. Die zeegaten zijn nu nog zichtbaar tussen de waddeneilanden; ‘t Vlie was daarvan het voornaamste. Dat deze gebogen kustlijn begaanbaar was is op te maken uit de Annales van Tacitus (1, 63) waar deze schrijft dat Germanicus zich in de jaren 14–18 n.Chr. in de oorlogen met de Germanen van de Eems terugtrekt en de legioenen laat scheep gaan voor de terugkeer overzee naar een legerplaats aan de monding van de Rijn, waarschijnlijk in het gebied waar later het Forum Hadriani of Praetorium Agrippinae gebouwd werden, maar dat hij een deel van de ruiterij opdracht geeft over land langs de kust van de ‘oceaan’ naar de Rijn terug te keren (pars equitum litore Oceani petere Rhenum jussa). Tussen Holland en Gelderland/Overijssel/ Friesland strekte zich een uitgestrekt veengebied uit dat slechts ten dele begaanbaar was. In Annales 1, 63 vertelt Tacitus dat het gebied uit uitgestrekte moerassen bestond: trudebantur in paludem gnaram vincentibus, iniquam nesciis (‘zij dreigden de moerassen ingedreven te worden die de overwinnaars kenden, maar die voor vreemden gevaarlijk waren’); ‘louter moer, taaie, kleverige, zware klei en wegens de vele beekjes onbetrouwbaar’ (cetera limosa, tenaci gravi coeno aut rivis incerta). De Romeinen zagen zich gedwongen door het moerasgebied ‘veenbruggen’ of knuppelpaden aan te leggen die zich over grote afstanden uitstrekten en daarom pontes longi werden genoemd. De rivieren verliepen door dit veengebied noordwaarts via een binnenmeer dat ‘Flevomeer’ werd genoemd en kleinere meren. Bij het eerste oprukken tegen de Chauken in de richting van de Eems vervoerde Germanicus, waarschijnlijk vanuit Noviomagus en Vetera (Xanten), vier legioenen over de meren naar het noorden (ipse impositas navibus quatuor legiones per lacus vexit). In Annales 2, 8 deelt hij mede dat Germanicus gebruik makend van de Fossa Drusiana over de ‘meren’ en de ‘oceaan’ in een voorspoedige tocht naar de Eems voer: fossam cui Drusianae nomen ingressus (...) lacus inde et oceanum usque ad Amisiam flumen secunda navigatione pervehitur.   192   Deze routes zijn op de kaart van Ortelius in grote lijnen te volgen. In de moderne waterstaatskunde en in de archeologie wordt het door Ortelius geschetste kaartbeeld niettegenstaande vele onzekerheden deels waarschijnlijk geacht, deels door vondsten bevestigd. Maar in de historische atlassen uit het begin van de 20ste eeuw7 werd Ortelius niet gevolgd. Daardoor ontstaat de vreemde situatie dat Nederland in de Romeinse tijd met alle gegevens uit de Oudheid wordt afgebeeld met het kaartbeeld van het huidige Nederland. Een uitzondering is alleen de kop van Noord-Holland bij Holwerda, omdat de inpoldering van de Zijpe in de 16de eeuw nawijsbaar is. In een betrekkelijk korte tijd – men neemt aan tussen de 12de en de 14de eeuw – is dit kaartbeeld onder invloed van verscheidene factoren grondig veranderd. Het rijzen van de zeespiegel, het in die periode ontbreken van dijken zowel aan zee als langs de rivieren, zeestromen, getijden en stormvloeden hebben het wateroppervlak ten koste van het land vergroot.8 De Waddenzee, de Hollandse meren, de Zuiderzee en de Biesbos ontstonden door overstroming. Op de oudste handschriftkaart van het zeegebied, gemaakt door Christiaan sGrooten omstreeks 1568, is in de Waddenzee nog een groot droog gebied ingetekend met de naam ‘Moerwaard’ (afb. 5). Op middeleeuwse kronieken steunt de veronderstelling dat tussen Stavoren en Enkhuizen een verbinding over land mogelijk is geweest. Ortelius zelf licht in zijn Thesaurus Geographicus een tipje van de sluier op. Hij schrijft: [Flevi lacus] videtur mihi posse appellari Sinus illa Germanici maris, qui est hodie inter Hollandiam & Frisiam, & vulgo Suyer-see vocant. Vide eius descriptionem (ex qua ego meam hanc opinionem hauserim) apud Melam lib. 3 cap. 2 & Plinium lib. 4 cap. 15 het komt mij voor dat Flevomeer kan worden genoemd de boezem van de Noordzee die tussen Holland en Friesland ligt en in de volksmond Zuiderzee wordt genoemd; zie de beschrijving daarvan [en daar heb ik mijn zienswijze vandaan] bij Pomponius Mela, boek III, hoofdstuk 2 en bij Plinius boek IV, hoofdstuk 15. Hij voegde er nog het boven vermelde verhaal aan toe dat men volgens het tweede boek van Tacitus’ Annales via de Drususgracht over de meren (lacus) en daarna over de zee naar de Eems (Amisia) kon varen.   Afb. 5. Christiaan sGrooten, circa 1568 (handschriftkaart zonder titel in atlas, Koninklijke Bibliotheek, Brussel, fragment).   193   Een tweede kaartje   Het was niet de eerste keer dat Ortelius probeerde de noordelijke helft van Nederland in kaart te brengen. Al in 1579 gaf hij een kaart van Friesland uit, Frisia Occidentalis, waaraan hij rechtsonder een inzetkaartje toevoegde (afb. 6) van het noordelijk deel van Nederland met de titel: Antiquae Frisiae situs sub Augusto Imperatore ut fertur (‘het oude Friesland, zoals het er onder Augustus zou hebben uitgezien’). Hij had dit kaartje blijkbaar ergens aangetroffen en overgenomen, zij het met enige reserve (ut fertur, ‘men zegt’). Hij wist blijkbaar niet dat dit kaartje door Joachim Hoppers (Hopperus), een Friese jurist en vooraanstaand ambtenaar onder Marga-   Afb. 6. Fragment van Frisia Occidentalis uit Ortelius’ Theatrum Orbis Terrarum (Antwerpen 1595).   194   retha van Parma, was getekend, want er stond geen auteursnaam bij. Toen hij uit een boek ontdekte dat Hoppers de maker was, voegde hij er in de editie van het Theatrum van 1595 aan toe: D.[ominus] Joachimus Hopperus describebat (‘getekend door Joachim Hoppers’). Het is kennelijk de bedoeling geweest op het kaartje oud en nieuw met elkaar te verbinden. Men zocht graag zijn oorsprong in de Oudheid: Katwijk zou van de Catten (Chatti) komen en de Hardebones stichtten Harderwijk. Ook op dit kaartje, evenals op Belgium veteris Typus is te zien dat de kustlijn van zuidwest naar noordoost tamelijk gesloten verloopt en dat Hoppers aannam dat de Zuiderzee in de tijd van de Romeinen een door meren en rivieren doorsneden veengebied had gevormd. Een interessante bijzonderheid van dit kaartje is dat in Drente duidelijk zijn ingetekend de columnae Herculis (‘de zuilen van Hercules’) en dat Ortelius daaronder toevoegt ‘Duuels Crutz hodie’ (‘nu duivels kruis genoemd’). Hoppers steunde blijkbaar op een mededeling van Tacitus in de Germania 34, waar hij over het land der Friezen schrijft: ipsum quin etiam oceanum illa tentavimus; et superesse adhuc Herculis columnas fama vulgavit; sive adiit Hercules seu quidquid ubique magnificum est in claritatem eius referre consensimus. wij konden vandaar uit ook op zee komen en het verhaal deed de ronde dat er nog zuilen van Hercules te vinden waren. Het kan zijn dat Hercules daar is geweest; het kan ook zijn dat wij graag al het reusachtige in de wereld aan zijn grootheid toeschrijven. Hoppers vond dit blijkbaar een mooie gelegenheid de onbegrijpelijke hunebedden in bekende klassieke termen te verklaren. Immers Hercules schonk de Middellandse Zee een toegang tot de oceaan door de rotsen (zuilen) naar beide zijden tot de ‘straat van Gibraltar’ uiteen te scheuren. De hunebedden bestonden uit reusachtige stenen die alleen door goden konden worden verplaatst.9 Het is uitgesloten dat die gegevens duidelijk genoeg zijn geweest om een in moderne zin enigszins betrouwbare kaart te tekenen. Ortelius heeft ongetwijfeld hypothetische kaartschetsen gekend die trouw van hand tot hand gingen, die soms op middeleeuwse fantasieën en vooroordelen steunden en zonder lokale controle werden overgeleverd. Van wetenschappelijk gefundeerde lokale controle was vóór de tweede helft van de 16de eeuw, vóór de toepassing van de wetenschappelijke landmeting door driehoeksmeting, trouwens geen sprake. Maar het is duidelijk dat de priscae historiae Ortelius gegevens geleverd hebben die met de traditie overeenkwamen en door bevindingen uit zijn eigen tijd werden bevestigd. De moderne historische atlassen zijn hem daarin niet gevolgd, maar wij kunnen hem toch dankbaar zijn dat hij ons dit serieuze werkstuk heeft nagelaten dat vele klassieke teksten kan verduidelijken. Het model van de kaart der Nederlanden in de Romeinse tijd, dat Ortelius hier voor het eerst in gedrukte vorm presenteerde, heeft een grote invloed uitgeoefend op de latere kaarttekenaars tot het einde van de 18de eeuw. Er zijn tientallen kaarten van hetzelfde type, hetzij gedrukt, hetzij in handschrift aan te wijzen, die onmiskenbaar van het model van Ortelius zijn afgeleid10 en zoals gezegd wijken de moderne bevindingen hiervan nauwelijks af.   NOTEN 1. Exemplaren in de Universiteitsbiblotheek van Amsterdam, 445.G.43, 972.E.33 en OF 72.27.   2. G. Braun en F. Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum (Keulen 1588) III, de kaarten 52, 57 en 58.   3. (Antwerpen 1557); enig exemplaar Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Kaarten IV, 7567.   4. In de 2de eeuw n.Chr. verscheen een verza-   195   meling geografische gegevens die onder de naam Itinerarium Provinciarum bekend is en toegeschreven wordt aan een opdracht van keizer Antoninus Pius. Daarom wordt zij ook wel Itinerarium Antonini genoemd.   5. Theatrum Orbis Terrarum (Antwerpen, Plantijn 1592), kaart 36.   6. Additamentum (toevoeging bij het Theatrum) (Antwerpen 1580), kaart 18a.   7. Geschiedkundige Atlas van Nederland. De Romeinse tijd en de Frankische tijd, P.J. Blok en A.W. Bijvanck (‘s-Gravenhage 1929), de bladen 1 en 2; id., Oudheidkundige Kaart van Nederland, J.H. Holwerda (‘s-Gravenhage 1926); id., De Gewesten van Noord- en Zuid-Nederland in 1300, A.A. Beekman (‘s-Gravenhage 1929).   8. J. Buisman, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen (Franeker 1995) I. 361 (Allerheiligenvloed 1170); 393 (Sint Nicolaasvloed 1196); 421 (Marcellusvloed 1219); M.K.E. Gottschalk, Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland (Assen 1971) I. 129, 182 en 194/5; J. Westenberg, Oude kaarten en de geschiedenis van de kop van Noord-Holland. Verhandelingen van de Koninklijke Academie van Wetenschappen, afd. Natuurkunde, eerste reeks (Amsterdam 1961) XXIII, no 2, 9–13 en 49.   9. Zie hierover E.H. Waterbolk, Een vervalser betrapt? Een probleem in de Friese geschiedschrijving, in: Omtrekkende Bewegingen (Hilversum 1995) 94–5.   10. Niet alleen Petrus Kaerius kopieerde deze kaart enige malen op gelijk formaat, zie zijn atlas Germania Inferior (Amsterdam 1617). Ook anderen deden dit op verschillende formaten. In het Rijksprentenkabinet te Amsterdam bevindt zich daarvan een aantal fraaie voorbeelden, Ottens 1–104 en 111; VL 1–3.   http://images.tresoar.nl/bibl-collectie/Hermeneus/Jaargang%2071/7103/7103.pdf

breedte 1506 px